دانش آینده پژوهی در کشور جوان و نوپاست

دکتر حاکم قاسمی رئیس مرکز پژوهشی آینده پژوهی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) در این مراسم با اشاره به آثار مثبت اقدام فرهنگستان در برگزاری مراسم سالانه  گرامیداشت روز جهانی آینده در سه سال گذشته، آن را گامی مهم و موثر در گسترش و ترویج آینده پژوهی در کشور و تقویت بینش آینده نگری معرفی کرد. سومین دوره مراسم گرامیداشت روز جهانی آینده با حضور دکتر فرهادی وزیر علوم تحقیقات و فناوری و دکتر داوری رئیس فرهنگستان علوم و دکتر مرندی رئیس فرهنگستان علوم پزشکی و با مشارکت اساتید، دانشجویان، و پژوهشگران حوزه آینده پژوهی در تاریخ 11اسفند 1395در فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران برگزار شد. در این مراسم که با موضوع «تصمیم سازی مبتنی بر بینش آینده نگری» برگزار شد ابتدا دکتر فتح الله مضطرزاده، رئیس گروه مطالعات آینده نگری مرکز مطالعات فرهنگستان علوم و معاون وزیر علوم، تحقیقات و فناوری گزارشی درباره برگزاری مراسم بزرگداشت روز جهانی آینده در دو دوره گذشته ارائه کرد. دکتر مضطر زاده با اشاره به نقش و تاثیر علم و فناوری در ایجاد تغییرات در جامعه، مطالعه علم و فناوری را برای شناخت آینده، محور مطالعات آینده پژوهی معرفی کرد. پس از گزارش رئیس گروه مطالعات آینده نگری مرکز مطالعات فرهنگستان علوم سخنرانان در سه نشست تخصصی به طرح موضوع و بررسی وضعیت آینده از ابعاد مختلف پرداختند. دکتر مرندی: برای دستیابی به آینده مطلوب در حوزه سلامت به برنامه ریزی مبتنی بر آینده نگری نیاز داریم. در نشست اول دکتر مرندی رئیس فرهنگستان علوم پزشکی، دکتر داوری رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران و دکتر فرهادی وزیر علوم تحقیقات و فناوری نظرات خود را در باره ضرورت توجه به آینده نگری در تصمیم سازی، تصمیم گیری و برنامه ریزی پرداختند. دکتر مرندی با مروری بر برنامه ها حوزه بهداشت و سلامت در کشور پیشرفتها و موفقیت های حاصل شده در این باره را ذکر کرد و گفت تجربیاتی که در این حوزه داریم نشان می دهد با آینده نگری و برنامه ریزی می توانیم وضعیت مطلوبی را رقم بزنیم. دکتر مرندی با اشاره به عوامل تاثیر گذار بر آینده سلامت در کشور بر برنامه ریزی مبتنی بر آینده نگری برای دستیابی به وضعیت مطلوب در حوزه سلامت تاکید کرد. دکتر داوری: آینده پژوهی علم است واهتمام. فاصله بین علم و همت مانع آینده نگری است. دکتر داوری رئیس فرهنگستان علوم دومین سخنران مراسم گرامیداشت روز آینده بود. دکتر داوری بحث خود  را با پرسش آغاز کرد و پرسید آینده چیست؟ کجاست؟ و وقتی از آینده نگری صحبت می کنیم باید به کجا نگاه کنیم؟ دکتر داوری آینده نگری را محصول علم جدید دانست و گفت وقتی با علم جدید تغییرات زیاد شد نیاز به آینده نگری بوجود آمد. جهان مدرن مطلوبی را ترسیم کرد و تلاش برای رسیدن به آن را آغاز کرد. دکتر داوری با اشاره به اینکه آینده نگری محصول علم جدید است هشدار داد که نباید تحت تاثیر این علم که حاصل دنیای مدرن و غرب است مطلوب دنیای مدرن و غرب هم مطلوب بشر تلقی شود. درست است که به علم و فناوری نیاز داریم اما آینده پژوهی به حال بهتر بشر در آینده می اندیشد. مطلوب کشورها و جوامع مختلف متفاوت است و آینده نگری در همه جا یکسان نیست. لذا هر جامعه ای باید با  آینده نگری در جهت ایجاد دنیای مطلوب مبتنی بر ارزشها و اعتقادات خود اقدام کند. دکتر داوری آینده پژوهی را ترکیب علم و همت معرفی کرد و گفت آینده پژوهی علم است و همت. ایجاد فاصله بین علم و همت مانع آینده نگری است. آینده پژوهی علم همراه با نوآوری، ابتکار و خلاقیت است. بخشی از آن از راه آموزش حاصل می شود اما بخشی از آن تدبیر عملی و سیاست خردمندانه است. با آینده نگری باید به فکر آینده بود و تعلق به آینده داشت. دکتر فرهادی: موفق کسی است که تحولات و تغییرات را ببیند و برای آینده برنامه ریزی کند. سومین سخنران نشست اول دکتر فرهادی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری بود. دکتر فرهای بحث خود را با وضعیت های احتمالی در 25 سال آینده شروع کرد و گفت با توجه به این احتمالات که مطرح می شود ما در حوزه های مختلف شاهد تغییرات اساسی و بنیادی خواهیم بود. بر این اساس آینده از آن کسی است که با رصد فرصتها و تهدیدها وضعیت های پیش رو را ببیند و برای آنها برنامه ریزی کند. دکتر فرهادی گفت در چنین شرایطی پیشبرد امور به آینده نگری نیاز دارد. موفق کسی است که تحولات و تغییرات را ببیند و برای آینده برنامه ریزی کند. وزیر علوم ضمن توجه دادن به تجربیات کسب شده از گذشته گفت برای رسیدن به آینده مطلوب علاوه بر تجربه به آینده نگری نیاز داریم. با توجه به تغییرات نظام آموزش عالی ملزم به دیدن آینده هستیم. بر این اساس وزیر علوم بر ضرورت آموزش و ترویج آینده نگری تاکید کرد. نشست دوم مراسم گرامیداشت روز جهانی آینده نیز سه سخنران داشت. در این نشست دکتر حسن ظهور، رئیس مرکز مطالعات علم و فناوری فرهنگستان علوم درباره «تجربه های جهانی آینده نگری و پیشنهادهایی برای ایران»، دکتر جعفر توفیقی، عضو پیوسته فرهنگستان علوم با موضوع «آینده نگری در حوزه آموزش عالی ایران»، و دکتر رضا مکنون معاون مرکز مطالعات فرهنگستان علوم با موضوع «آینده نگری و توسعه پایدار» به سخنرانی پرداختند. دکتر ظهور: ما نیاز داریم با تلاش بیشتر آینده نگری را در جامعه ترویج و تقویت کنیم. دکتر ظهور تجربه کشورهای مختلف را در زمینه آینده نگری مرور کرد. وی با اشاره به عملکرد کشورهایی چون روسیه، آلمان، ژاپن، آمریکا و چند کشور دیگر در حوزه برنامه ریزی مبتنی بر آینده نگری گفت: امروزه آینده نگری به روشی رایج و مرسوم در کشورهای مختلف تبدیل شده است و بسیاری از کشورهای پیشرفته از بیش از نیم قرن گذشته شروع بر برنامه ریزی با رویکرد آینده نگری کرده اند. دکتر ظهور با اشاره به سازمانها و مراکز تحقیقاتی که در کشورهای مختلف برای مطالعات آینده نگرانه تشکیل شده است، بر ضرورت تحقیقات سازمان یافته و مستمر برای شناخت آینده با هدف کمک به فرایند تصمیم گیری تاکید کرد. رئیس مرکز مطالعات علم و فناوری فرهنگستان علوم گفت با توجه به اینکه کشورهای مختلف از سالها پیش آینده نگری را آغاز کرده اند، ما نیاز داریم ضمن مطالعه تجربه دیگران با تلاش بیشتر و با ایجاد سازمانهای مطالعاتی و مراکز تحقیقاتی آینده نگری را در جامعه ترویج و تقویت کنیم. دکتر توفیقی: با توجه به روندها و تحولات جهانی، بازنگری برنامه های آموزش عالی با رویکرد آینده نگرانه ضروری است.  دکتر جعفر توفیقی، عضو پیوسته فرهنگستان علوم با موضوع «آینده نگری در حوزه آموزش عالی ایران» به طرح بحث در باره تصمیم سازی مبتنی بر بینش آینده نگری پرداخت. دکتر توفیقی در بحث خود با روش روند پژوهی به بررسی و معرفی روندهای تاثیر گذار بر آموزش عالی پرداخت و با اشاره به بیش از 30 روند گفت این روندها آینده آموزش عالی در ایران را نیز تحت تاثیر قرار خواهند داد. بین المللی شدن فراگیر و شبکه سازی، تنوع رسالتها، افزایش رقابتها برای جذب دانشجو، افزایش نقش دانشگاهها، ایجاد مدلهای جدید ارتباط با صنعت، افزایش نقل و انتقال و مبادله تولیدات و خدمات آموزشی، گشایش پردیسهای خارج از کشور، مواجهه با تحولات جمعیتی، افزایش اختیارات دانشگاهها، قرار گرفتن درس اساتید روی شبکه ها و دسترسی همگان برای یاد گیری، و ... از جمله روندهایی بود که عضو پیوسته فرهنگستان علوم به آنها به عنوان روندهای تاثیر گذار بر آموزش عالی اشاره کرد. دکتر توفیقی گفت بر این اساس ادامه وضعیت کنونی آموزش عالی در کشور و تلاش نکردن برای انطباق آن با شرایط و تغییرات جدید می تواند زیانبار باشد و به افت کیفیت، ضعف ارتباط با صنعت، افزایش صندلی خالی در دانشگاهها و حضور کم رنگ در حوزه رقابتی علم و فناوری منجر شود. بر این اساس با توجه به روندها و تحولات جهانی، بازنگری سیاستها و برنامه های مربوط به آموزش عالی با رویکرد آینده نگرانه ضروری است. دکتر مکنون: اگر در برنامه ریزیها با آینده نگری به تغییراتی که در محیط زیست ایجاد می شود توجه نکنیم بسیاری از سرمایه گذاریها بی حاصل خواهد بود.  دکتر رضا مکنون معاون مرکز مطالعات فرهنگستان علوم سومین سخنران نشست دوم بودند که سخنرانی خود را با موضوع «آینده نگری و توسعه پایدار» ارائه کردند. دکتر مکنون در سخنرانی خود به چالشهای پیش روی بشر در حوزه تغییرات محیط زیست پرداخت و تاکید کرد اگر در سیاستگذاری و برنامه ریزی به این تغییرات توجه نشود توسعه پایدار اتفاق نخواهد افتاد. معاون مرکز مطالعات فرهنگستان علوم در معرفی چالشها از جمله به افزایش دمای کره زمین اشاره کرد و گفت با این افزایش دمای زمین تغییرات گسترده ای در روی کره زمین ایجاد می شود. برخی از سرزمینها و جزایر زیر آب می روند، برخی مناطق گرمتر، بیابان و غیر قابل استفاده می شوند. دکتر مکنون با اشاره با تغییراتی که تغییرات دمای زمین و تغییرات آب و هوا در جغرافیای ایران ایجاد می کندگفت با توجه به تغییرات اساسی در محیط زیست ما نیاز به آینده نگری و تصمیم گیری مبتنی بر آینده نگری داریم. در برنامه ریزیها باید به این تغییرات و وضعیتهای زیست محیطی که در آینده ایجاد می شود توجه کرد. اگر در برنامه ریزیها به این افزایش دما و تغییراتی که ایجاد می کند توجه نشود بسیاری از برنامه ریزیها و سرمایه گذاریها بی حاصل خواهد بود. نشست سوم مراسم گرامیداشت روز جهانی آینده با چهار سخنرانی ادامه یافت. در این نشست دکتر حسن بهرامی، معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و رئیس سازمان فضایی ایران درباره «آینده مدیریت فناوری»، دکتر عباس شاکری، رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی درباره «آینده اقتصاد ایران»، دکتر عباس منوچهری، استاد علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه تربیت مدرس با موضوع «آینده نگری فراستمند و جامعه ایران» و دکتر علی غفاری درباره «آینده مهندسی» سخنرانی کردند. دکتر بهرامی: با شناسایی عوامل کلیدی در مدیریت علم و فناوری درمی یابیم آینده تحت تاثیر چه عواملی است و پیشرانهایی که آینده را می سازند کدامند. دکتر بهرامی در سخنرانی خود درباره «آینده مدیریت فناوری»، آینده مدیریت علم و فناوری را تحت تاثیر عوامل مختلف و متعددی معرفی کرد و گفت برای آنکه این آینده را بشناسیم باید عوامل کلیدی را شناسایی کنیم. شناسایی عوامل کلیدی به ما کمک می کند تا دریابیم که آینده بیشتر تحت تاثیر چه عواملی است و پیشرانهایی که آینده را می سازند کدامند. دکتر بهرامی علم و فناوری را محور تحولات و تغییرات معرفی کرد و بر این اساس بر مدیریت علم و فناوری، برای مدیریت و ساختن آینده تاکید کرد. دکتر بهرامی با اشاره ای به  فعالیتهای آینده پژوهی در جهان تاکید کرد در این فعالیتها بطور عمده علم و فناوری به عنوان محور تغییرات شناخته شده است و برای شناختن تغییرات و مدیریت آنها آینده پژوهان به شناختن تغییرات علم و فناوی روی آورده اند و کوشیده اند با مطالعه تغییرات در این حوزه آینده را پیش بینی و تصویر کنند. دکتر بهرامی با مرور تغییرات و مراحل مختلف طی شده در روند پیشرفتها در حوزه علم و فناوری، گفت در هر عصری با تغییرات فناوری تغییرات و تحولات اجتماعی متناسب با آنها در جامعه ایجاد شده است. بنابر این با شناختن تغییرات در حوزه علم و فناوری می توان تغییرات و تحولات اجتماعی را نیز شناخت. و با مدیریت علم و فناوری می توانیم تغییرات و تحولات اجتماعی را نیز مدیریت کنیم و تحت تاثیر قرار دهیم. دکتر شاکری: با شناسایی مجموعه عوامل تاثیر گذار بر اقتصاد می توان وضعیت احتمالی آینده را ترسیم و برای رسیدن به وضع مطلوب اقتصادی برنامه ریزی کرد.  دکتر شاکری، رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی درباره «آینده اقتصاد ایران» به سخنرانی پرداخت. دکتر شاکری برنامه ریزی بلند مدت در اقتصاد را ضروری دانست و گفت با توجه به اینکه اقتصاد هر کشور و اقتصاد جهان تحت تاثیر عوامل مختلفی است آینده نگری در اقتصادی با هدف کم کردن آسیبها و افزایش دستاوردها را ضروری و پیش نیاز هر اقدامی برای برنامه ریزی است. دکتر شاکری گفت برای آینده نگری در اقتصاد لازم است وضعیت گذشته و وضعیت حال اقتصاد به دقت بررسی و ترسیم و همه عوامل تاثیر گذار در آن شناسایی شود. رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به پیچیدگی و درهم تنیدگی عوامل مختلف گفت باید نقاط قوت و ضعف در اقتصاد شناسایی و در عین حال فرصتها و تهدیدهایی که در محیط داخلی و خارجی برای اقتصاد وجود دارد معرفی گردد و با توجه به آنها برنامه ریزی گردد. با دیدن این مجموعه عوامل در گذشه، و زمان حال، و در محیط داخلی و خارجی است که می توان وضعیت احتمالی آینده را ترسیم کرد و برای رسیدن به وضعیت مطلوب سیاستگذاری برنامه ریزی کرد. دکتر منوچهری: آینده پژوهی به دنبال تغییر است اما اگر خود تغییر فهمیده نشود می تواند آثار نامطلوب به بار آورد. لذا فراستمندی در آینده پژوهی یک اصل ضروری است.  سخنران سوم نشست سوم دکتر منوچهری، استاد علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه تربیت مدرس بود که سخنرانی خود را با عنوان «آینده نگری فراستمند و جامعه ایران» ارائه کردند. دکتر منوچهری با اشاره به وضعیت دانش آینده پژوهی فراستمندی در بکار گیری آن را مورد تاکید قرار دادند و گفتند آینده پژوهی به دنبال تغییر است و با ایجاد تغییر می خواهد آینده مطلوب را بسازد. اما این خود خطر است زیرا اگر خود تغییر فهمیده نشود می تواند آثار دیگری به بار آورد که چندان مطلوب نیست. لذاست که فراستمندی در آینده پژوهی یک اصل ضروری است. دکتر منوچهری با اشاره ای به دوران مدرن گفت در این دوران همه با تلاش برای ایجاد تغییرات در صدد ساختن آینده مطلوب و بهتر بوده اند. اما این تغییرات آثار مخربی به وجود آورده که امروز بشر تلاش می کند از این آثار نامطلوب رهایی یابد. بنابر این تنها ایجاد تغییر کفایت نمی کند و درک و شناخت تغییر و آثاری که به بار می آورد اهمیت دارد. دکتر منوچهری با اشاره به برخی از نظریات و روشهای آینده پژوهی تاکید کرد برخی از آینده پژوهان بطور عمده به دنبال کشف علت تغییرات هستند . این هم می تواند موجب خطا شود. زیرا همیشه علت ها نیستند که تغییر ایجاد می کنند گاهی دلایل هستند که موجب تغییر می شوند. بنابر این در کنار علتها باید دلایل را هم شناخت و با دیدن مجموعه ای از عوامل که در ایجاد یک وضعیت موثرند به بررسی و مطالعه آینده پرداخت. دکتر منوچهری به روش جامعه شناسی تاریخی اشاره کرد و آن را برای بررسی تحولات اجتماعی و تغییراتی که می توانند آینده را بسازند مناسب دانستند. دکتر غفاری: با شناسایی تغییرات می توان آثار منفی آنها بر مهندسی را کم کرد و در عین حال مهندسی در کشور را کارآمد و موثر ساخت.    آخرین سخنران نشست سوم دکتر علی غفاری بود که درباره «آینده مهندسی در ایران» به سخرانی پرداختند. دکتر غفاری وضعیت مهندسی در جهان و در ایران را مرور کردند و با اشاره به وضعیت مهندسی در ایران، نقاط قوت و ضعف مهندسی در ایران را برشمردند و در عین حال فرصتها و تهدیدهایی را که وجود دارد معرفی کردند. دکتر غفاری با اشاره به تغییرات علمی و دگر گونیهای فناوری به ظهور رشته های جدید و فناوریهای نوین پرداختند و بر تلاش برای عقب نماندن از این تغییرات و برنامه ریزی برای تحت تاثیر قرار دادن آنها متناسب با وضعیت مطلوب مورد نظر تاکید کردند. با شناسایی این تغییرات می توان از آثار منفی آنها بر مهندسی در ایران جلوگیری کرد و در عین حال مهندسی در کشور را پویا، کارآمد و موثر ساخت. دکتر قاسمی: دانش آینده پژوهی در کشور جوان و نوپاست. همکاری فعالان این حوزه می تواند به ترویج و ارتقا دانش آینده پژوهی متناسب با نیازها و ویژگیهای جامعه کمک کند. پس از برگزاری نشست های تخصصی جلسه پرسش و پاسخ و گفتگوی حاضران در مراسم برگزار شد. در این جلسه ضمن پرسش و پاسخ، برخی از حاضران به ارائه نظر و پیشنهاد در باره مراسم روز جهانی آینده و مباحث مطرح شده پرداختند. دکتر حاکم قاسمی رئیس مرکز پژوهشی آینده پژوهی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) در این بخش از مراسم با اشاره به آثار مثبت اقدام فرهنگستان در برگزاری مراسم سالانه  گرامیداشت روز جهانی آینده در سه سال گذشته، آن را گامی مهم و موثر در گسترش و ترویج آینده پژوهی در کشور و تقویت بینش آینده نگری معرفی کرد. دکتر قاسمی با توجه به نقش و اهداف بلند مدت فرهنگستان علوم در ترویج فرهنگ و نگرش آینده نگری، گسترده کردن دامنه مخاطبان مراسم گرامیداشت روز جهانی آینده را پیشنهاد کرد و گفت در این جهت جلب مشارکت دانشگاههای سراسر کشور ضروری است و لازم است با محوریت و مدیریت فرهنگستان علوم برای فراهم کردن زمینه مشارکت دانشگاهها و مراکز پژوهشی بویژه دانشگاههایی که در زمینه آموزش و پژوهش آینده پژوهی فعالیت دارند اقدام گردد. رئیس مرکز پژوهشی آینده پژوهی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) علم و دانش آینده پژوهی در کشور را جوان و نوپا معرفی کردند و گفتند از این جهت ابهام در مفاهیم و چگونگی بکار گیری آن زیاد است . لذا همکاری فعالان این حوزه برای هم افزایی ضروری است و می تواند به ترویج و ارتقا دانش آینده پژوهی در کشور متناسب با نیازها و ویژگیهای جامعه کمک کند.  دکتر مضطر زاده: با توجه به اهمیت و ضرورت ترویج بینش آینده نگری کارگروههایی در فرهنگستان تشکیل می شود و اساتید و پژوهشگران حوزه آینده پژوهی می توانند با عضویت در آنها در ترویج و گسترش آینده پژوهی مشارکت نمایند. در پایان مراسم گرامیداشت روز جهانی آینده دکتر مضطرزاده رئیس گروه مطالعات آینده نگری مرکز مطالعات فرهنگستان علوم و معاون وزیر علوم به جمع بندی مباحث پرداخت. دکتر مضطر زاده با اشاره به مجموعه مباحث مطرح شده در سه نشست تخصصی گفت با برگزاری سه دوره از این مراسم با توجه به تجربیات و مباحث ارائه شده به نظر می  رسد این مراسم از نظر کمی و کیفی نسبت به گذشته ارتقاء یافته است. دکتر مضطر زاده مباحث مطرح شده را از مباحث بنیادی و اساسی دانست که توجه به آنها می تواند  در آینده پژوهی و تصمیم سازی بر مبنای آینده نگری بسیار موثر باشد.  این مباحث نشان می دهد نیاز به آینده نگری در جامعه و در حوزه های مختلف بویژه در عرصه تصمیم گیری و تصمیم سازی ضروری است. دکتر مضطر زاده ضمن اعلام برخی از محورهایی که در بیانبه پایانی مراسم درج شده است گفت با توجه به اهمیت مباحث و ضرورت ترویج و گسترش بینش آینده نگری، کارگروههایی تشکیل می شود که اساتید، و پژوهشگران حوزه آینده پژوهی می توانند با عضویت در آنها و با مشارکت در کار گروههای تخصصی در فرایند تلاش برای ترویج و گسترش آینده پژوهی مشارکت و آنرا تقویت نمایند. در جمع بندی مطالب اشاره شد اگر چه برخی از بررسی ها و مطالعات در باره آینده وضعیت های نومید کننده ای را از آینده ترسیم می کند اما با آینده نگری می توان وضعیت ها را تغییر داد و آینده امیدبخشی را شکل داد. تجربه تاریخی ایران نیز نشان می دهد می توان با آینده نگری و با درایت و همت بر سختی ها و دشواریها غلبه کرد و راه را به سوی آینده مطلوب باز کرد.