نشست تخصصی، "امر فرهنگی: گذشته، حال، و آینده" با حضور مدیران و کارشناسان سازمان های فرهنگی استان، اساتید و دانشجویان برگزار شد و دکتر حاکم قاسمی رئیس پژوهشکده آینده پژوهی به عنوان کارشناس همایش سخنرانی کرد.
دکتر قاسمی سخنان خود را با این پرسش ”با توجه به فرایند تحول امور فرهنگی، چگونه می توانیم به شناخت آینده امور فرهنگی دست یابیم و برای ساختن آینده مطلوب فرهنگی عمل کنیم؟“ آغاز کرد و به تبیین فرایند تحول امور فرهنگی و چگونگی شکل گیری آینده آنها پرداخت.
ابهام در تعریف فرهنگ
رئیس پژوهشکده آینده پژوهی آینده پژوهی به ابهام های موجود در تعریف فرهنگ اشاره کرده و گفت: درباره فرهنگ تعریف واحدی وجود ندارد و ما با تعاریف مختلفی روبرو هستیم که عبارتند از:
1- تعریف موسع از فرهنگ که فرهنگ را مساوی با «مجموعه دستاوردهای مادی و معنوی بشر» می داند.
2-تعریف مضیق از فرهنگ که فرهنگ را پدیده‌ای ذهنی و ادراکی و مجموعه به‌هم‌پیوسته‌ای از اندیشه‌ها، احساسات و اعمالی که به وسیله افراد یک گروه پذیرفته شده است می داند.
3-تعریفی که فرهنگ را صرفا به عنوان روش و شیوه زندگی و گذران امور معرفی می کند.
4-تعاریفی که فرهنگ را تنها وجه ممیزه و عامل بازشناسی افراد و جوامع می داند.
5- تعاریف و توصیفاتی که فرهنگ را به عنوان واقعیتی عینی و موضوعی ملموس می شناسد.
فرهنگ فضای تنفس
دکتر حاکم قاسمی با نقد تعاریف موجود از جمع بندی خود را چنین ارائه کرد. «فرهنگ مجموعه به هم پیوسته‌ای از اجزای غیرمادی عینیت یافته در زندگی اجتماعی است که دارای اجزای مختلف است، اما یک کل واحد را تشکیل می‌دهد. این کل واحد به اجتماعات انسانی هویت و به زندگی معنا می‌دهد. اگر چه مادی نیست، با دستاوردهای مادی ارتباط و پیوند تنگاتنگ دارد و بر آنها تأثیر می‌گذارد و از آنها تأثیر می‌پذیرد. هر چند غیرمادی است، اما ذهنی و ادراکی نیست، بلکه در عالم واقع عینیت یافته و در زندگی جاری شده است. بنابراین شیوه و نحوه زندگی کردن را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به عنوان شیوه و چارچوبه زندگی تلقی می‌شود. گر چه اکتسابی است اما تاسیسی و قراردادی نیست، بلکه در یک سیری طبیعی و تکوینی شکل می‌گیرد. فرهنگ زندگی امروز مردم یک جامعه را هویت می‌بخشد و شکل و معنا می‌دهد، اما در گذشته ریشه دارد و جهت آینده را مشخص می‌سازد. از این رو حلقه وصل امروز با گذشته و آینده به حساب می‌آید و استمرار جوامع انسانی را موجب می شود». دکتر قاسمی گفت با این توصیف چنانکه در تعریف رهبر معظم انقلاب از فرهنگ آمده فرهنگ فضایی است که در آن تنفس و زندگی می کنیم و بر همه ابعاد زندگی تاثیر می گذارد و حتی از نظر زمانی گذشه حال و آینده ما از آن تاثیر می پذیرد.
عناصر و ویژگیهای فرهنگ
رئیس پژوهشکده آینده پژوهی به معرفی اجزا و عناصر فرهنگ پرداخت و آنها را چنین خلاصه کرد:1- اعتقادات و باورها
2-دانش، آگاهی، و نگرشها، 3-اخلاقیات، ارزشها و هنجارها و آداب رفتاری، 4-آئین ها، رسوم و سنت های اجتماعی
5- هنر و ادبیات، 6-اسطوره ها، افسانه ها و نمادها.
دکتر قاسمی پنج ویژگی برای فرهنگ ذکر کرد که عبارتند از:
1- اکتسابی و قابل کسب کردن( لذا امکان آموزش دادن و تعلیم دادن آن وجود دارد و هم قابل انتقال و هم قابل دریافت است)
2- پویایی و تغییر و تحول پذیری (که می نواند تکامل باشد یا به سمت سقوط و انحطاط سوق یابد)
3- سیالیت و فراگیری ( که می تواند دیگران را نیز در برگیرد و سرایت کند)
4- پذیرش عمومی( امکان پذیرش از سوی دیگران و عمومیت یافتن دارد)
5-نظام وار و سیستماتیک (فرهنگ کل واحد و نظام یکپارچه است و ارتباط بین اجرای مختلف آن وجود دارد).
فرهنگ و امر فرهنگی
دکتر حاکم قاسمی با توجه به تعریف فرهنگ، و عناصر و اجزای آن، گفت هر امری که دارای 1-ماهیت فرهنگی، 2-در برگیرنده یکی از عناصر و اجزای فرهنگ، 3- در باره فرهنگ و یا 4-مرتبط با فرهنگ باشد امر فرهنگی شناخته می شود.
رئیس پژوهشکده آینده پژوهی در ادامه بحث به تبیین فرایند تحولات فرهنگی پرداخت و با استفاده از روشهای آینده پژوهی فرایند این تحول را در جهت شکل گیری آینده وضعیت فرهنگی توضیح داد. دکتر قاسمی آینده پژوهی را چرخه رفت و برگشت بین حال و آینده عنوان کرد، و ضرورت مطالعه گذشه، و حال را برای شناخت آینده و ساختن آینده یاد آور شد. دکتر قاسمی با توجه به این چرخه به ارائه بحث در باره آینده پژوهی فرهنگ و امور فرهنگی پرداخت.
مراحل و چرخه مطالعاتی آینده پژوهی فرهنگی
عضو هیات علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی و رئیس پژوهشکده آینده پژوهی این دانشگاه مراحل و چرخه رفت و برگشتی آینده پزوهی در امور فرهنگی را به شرح زیر توضیح داد.
- مطالعه از گذشته به حال. در این مرحله به بررسی وزن و جایگاه گذشته در فرهنگ و امور فرهنگی می پردازیم. در این مرحله شناسایی روندهای تاثیر گذار بر امور فرهنگی (شامل روندهای محیط بیرونی، روندهای محیط ملی و داخلی ج- بررسی روندهای همسو، و متعارض و شناساییی سنتز آنها )، 2- شناسایی ثابتات و تغییر ناپذیر ها (مانند اصول اعتقادی، اخلاقیات و ارزشهای ثابت و پایدار، آئینهای و سنتهای اجتماعی تغییر ناپذیر، اسطوره ها، افسانه ها، و حماسه ها) و نظایر اینها بررسی و مطالعه می شود.
- مطالعه از حال به آینده. در این مرحله بررسی وضعیت و فشار حال بر امور فرهنگی در دستور قرار می گیرد. شناسایی پیشرانها (تکنولوژی/ رسانه ها/ برنامه های آموزشی و فرهنگی/ ... )، بازدارنده ها ( شناسایی ثابتات تداوم یافته از گذشته) ، اقدامات و اعمالی که در شکل گیری فرهنگ آینده موثر است مانند اقدامات پیش برنده یا اقدامات باز دارنده، و رویدادهای تاثیر گذار بر امور فرهنگی اعم از رویدادهای دخلی و رویدادهای هم از بعد محرک و پیشبرنده بودن و یا مانع و بازدارنده بودن باید بررسی شوند.
- مرحله از آینده به حال. در این مرحله کشش و جذابیت آینده و تصویری که از آن داری بررسی و مطالعه می شود. که در این مطالعه تصور و ادراک از وضع موجود فرهنگ و امور فرهنگی، تصور و ادراک وضع مطلوب فرهنگ و امور فرهنگی مهم است که باید بر اساس آن چشم انداز (میان مدت/ بلند مدت) ترسیم می شود.
- مرحله چهارم از حال به آینده است که در آن آینده نگاری با هدف آینده سازی تحقق می یابد. در این مرحله تلاش می شود با توجه به شناختی که از فرهنگ و امور فرهنگی از مطالعه در مراحل قبلی حاصل شده آینده نگاری صورت گیرد. آنچه در این مرحله باید صورت گیرد به قرار زیر است: