همایش پاندمی کووید 19 و آینده روابط بین الملل از منظر نظریه های روابط بین الملل روز چهارشنبه 20 اسفند ماه با همکاری پژوهشکده آینده پژوهی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) و گروه علوم سیاسی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در این نشست تخصصی که به صورت مجازی برگزار شد، دکتر امیرمحمد حاجی یوسفی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر حاکم قاسمی عضو هیئت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین، دکتر فرهاد دانشنیا عضو هیئت علمی دانشگاه رازی کرمانشاه و دکتر علیرضا رضایی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان به ایراد سخنرانی پرداختند. دکتر مختار نوری دبیر گروه علوم سیاسی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی نیز مدیریت علمی جلسه را بر عهده داشتند.
در ابتدای این نشست دکتر مختار نوری دبیر گروه علوم سیاسی شورای بررسی متون به عنوان مدیر علمی جلسه به طرح مسئله و حدود و ثغور بحث مورد نظر پرداختند و این نکته را مطرح ساختند که یکی از بحث های مهم و قابل توجه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی به معنای عام آن رابطه میان «بحران و نظریه» است. چرا که به تعبیر توماس اسپریگنز در کتاب «فهم نظریه های سیاسی» هیچ متفکر و نظریهپردازی از روی خوشی و دل سیری به نظریه پردازی روی نمی آورد و نظریه ها محصول شرایط بحرانی و پاسخی به چالش ها و بحران های موجود در جوامع بشری هستند. از این حیث شاید بتوان این مدعا را مطرح کرد که نظریه های سیاسی و بین المللی نیز پاسخی به بحران های جاری و موجود در عرصه روابط بین الملل بوده اند. این مسئله در ادبیات روابط بین الملل نیز قابل مشاهده است. آنچه بدیهی است اینکه نظریات حوزه روابط بین الملل در دو سطح جریان اصلی و جریان انتقادی نیز تابعی از بحران های بین المللی هستند و متفکران این حوزه در نتیجه بحران ها به نظریه پردازی و یا اصلاح نظریات سابق همت گماشته اند. از این رو، رابطه بحران و نظریه های حوزه روابط بین الملل می تواند موضوعی قابل توجه باشد. آخرین بحرانی که جامعه بشری را با چالش مواجه ساخته بحران مرتبط با ویروس کرونا است که به نظر می رسد بحران مذکور در حوزه روابط بین الملل نیز چالش های جدیدی را بوجود آورده است. حسب شرایط برآمده از ویروس کرونا مسئله اصلی این نشست علمی پیرامون دو موضوع است: اول اینکه تأثیرات بحران کرونا بر سطوح نظری روابط بین الملل چگونه بوده است؟ دوم اینکه در نتیجه بحران کرونا و چالش برآمده از آن، آینده روابط بین الملل به چه سمتی حرکت خواهد کرد.
اولین سخنران این نشست دکتر امیرمحمد حاجی یوسفی استاد گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه شهید بهشتی بودند. ایشان در ابتدا با ذکر این دیدگاه که کرونا پدیده ای است که مرز نمی شناسد، ایدئولوژی نمی شناسد، حکومت نمی شناسد و کشور نمی شناسد، یک دسته بندی چهارگانه برای فهم پدیده کرونا و تاثیرات آن بر حوزه روابط بین الملل ارائه دادند.
این استاد دانشگاه بحث های خود را ذیل چهار حوزه یعنی کرونا در چه محیط بین المللی ایجاد شد، کرونا چه تاثیراتی بر نظم بین الملل و سیاست بین الملل داشته، نقش و اهمیت یافتن مجدد دولت و در نهایت سیاست خارجی دولتها در قبال بحران کرونا ارائه دادند. از نظر ایشان بحران کرونا در زمانه ای بوقوع پیوست که ما در یک وضعیت انتقالی در نظام بین الملل هستیم و نظم جدید نیز مستقر نشده است. کرونا در زمانه ای شکل گرفت که آمریکا به دلیل سیاست های اقتصادی و ملی گرایانه ترامپ دیگر نقش قدرت بزرگ را ایفا نمی کند و حضور چین و گسترش نقش آن در نظام بین المللی پر رنگ است.
از نظر دکتر حاج یوسفی کرونا باعث گسترش یافتن مجدد عدم اعتماد در نظام بین الملل شد. این بحران باعث اهمیت یافتن مجدد دولت و نقش و جایگاه آن در سیاست های بین المللی گردید. در نتیجه فرایندهای جهانی شدن و بازار تا حدی دولت به محاق فرو رفته بود که با بحران کرونا مجدداً ما شاهد بازگشت به دولت محوری در روابط بین الملل هستیم.
همچنین از نظر دکتر حاجی یوسفی دولتها سیاست خارجی های متفاوتی در قبال این بحران در پیش گرفته اند. قدرت های بزرگ هر یک از الگوهای مختلفی در سیاست خارجی خود در قبال بحران کرونا بهره گرفته اند. بطور کلی از نظر ایشان بحران کرونا بر حوزه روابط بین الملل مانند همه حوزه ها اثرگذار بوده است. تاثیرات مذکور در حوزه های معرفت شناسی و هستی شناسی قابل بررسی است و ما ناچاریم به سمت بازاندیشی روندهای پیشین حرکت کنیم.
سخنران بعدی این نشست دکتر فرهاد دانش نیا از گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه رازی کرمانشاه بودند. ایشان با تاکید بر نظریه های اصلی روابط بین الملل مانند رئالیسم و لیبرالیسم به بررسی تاثیرات پدیده کرونا بر حوزه روابط بین الملل پرداختند. از نظر ایشان هر یک از نظریه های موجود بخشی از این بحران و چالش های برآمده از آن را تبیین می کنند و به راحتی نمی توان گفت که کدام نظریه قابلیت تحلیل این مشکله را دارد.
از نظر دکتر دانش نیا ، دانش روابط بین الملل کنونی هر کدام بخشی از زوایای بحران کرونا را تحلیل می کنند. از نظر این استاد دانشگاه نیز نقش دولت در این بحران مهم است و نمی توان بازیگری آن را نادیده گرفت. ایشان همچنین با تاکید بر رویکرد اقتصاد سیاسی بین الملل بحث های دیگری نیز در خصوص تاثیرات بحران کرونا بر مسائلی چون فقر، توسعه، بیکاری، شرکت های چندملیتی، جنبش های اجتماعی و ... مطرح ساختند. همچنین از نظر دکتر دانشنیا بحران کرونا در زیست جهان آینده و پساکرونا باید ما را به سمت همکاری، تشریک مساعی و تقویت رویکردهای میان رشته ای هدایت کند. از نظر ایشان مسائلی چون امنیت و سلامت در عصر پساکرونا باعث تقویت رویکردهای جمعی و همکاری جویانه خواهد شد. اگرچه کرونا منجر به یک گسست معرفتی نخواهد شد، اما ما بیش از هر زمان دیگر نیازمند بازاندیشی در روندهای فکری و سیاسی موجود هستیم . ضرورت این بازاندیشی در عصرپساکرونا احساس خواهد شد.
سومین سخنران این نشست دکتر علیرضا رضایی عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه آزاد همدان بودند. ایشان نیز با این موضوع بحث خود را آغاز کردند که تحولات ناشی از کرونا آزمونی برای سنجش نظریه های موجود در حوزه روابط بین الملل است. از نظر ایشان بحران ها می توانند بر نظریه های روابط بین الملل تاثیرگذار باشند، همانطور که فروپاشی شوروی برای نظریات رایج چالش هایی ایجاد نمود. کرونا بر مفاهیم اصلی روابط بین الملل مانند امنیت و قدرت تاثیرگذار خواهد بود. مسائل اقتصادی و توسعه و همچنین ارزشهایی چون آزادی و عدالت از مسائلی هستند که از بحران کرونا متاثر خواهند بود. بطور مثال امروز بحث عدالت در تزریق واکسن کرونا مسئله ای جدی است.
همچنین دکتر رضایی با ابتنای بر بحث های ساختاری در نظام بین الملل مباحث دیگری در خصوص کرونا مطرح ساختند. از نظر این استاد دانشگاه نوع نگریستن به ساختار نظام بین الملل به تحلیل ها و نتایج متفاوتی در خصوص کرونا خواهد انجامید. به نظر ایشان بسته به اینکه ساختار نظام بین الملل را مادی یا ایده محور تلقی کنیم، هر یک نتایج خاص خود را خواهد داشت. نکته دیگری که توسط دکتر رضایی مطرح شد بحث جنگ تجاری آمریکا و چین بود. از نظر ایشان این دیدگاه رایج است که پاندمی کرونا تحت تاثیر جنگ تجاری میان این دو بازیگر اصلی صحنه روابط بین الملل است و به نظر می رسد بحث انتقال قدرت از غرب به شرق و تغییر در ساختار نظام بین الملل کاملاً جدی است.
آخرین سخنران این نشست نیز دکتر حاکم قاسمی از دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) بودند. دکتر قاسمی با ذکر این موضوع بحث خود را شروع کردند که مسئله کرونا جدید و هنوز نیازمند بررسی است. از نظر ایشان باید با رویکردی خلاقانه به مسائل نگریست. ایشان ذیل بحثی چون کووید 19 و ضرورت بازاندیشی در نظریه های روابط بین الملل به طرح مباحث خویش پرداختند. ایشان با رویکردی آینده پژوهانه و با نامیدن کرونا به عنوان یک «شگفتیساز» به تاثیرات این شگفتی ساز در سطح بین المللی پرداختند.
از نظر دکتر قاسمی شگفتی ساز کرونا باعث چالش برای روندهای پیشین شده و توانسته است در نظم موجود اثرات فراوانی بر جای بگذارد. علاوه بر تاثیرات کرونا در سطح ملی، ایشان به عوارض آن برای سیاست بین الملل و در حوزه هایی چون ائتلاف و همکاری ها پرداختند. بطور نمونه ایشان به اتحادیه اروپا و چالش های فراروی آن اشاره داشتند.
همچنین دکتر قاسمی به تاثیرات بحران کرونا بر روابط قدرت های بزرگ نیز اشاره نمودند. از دیگر تاثیرات این شگفتی ساز می توان به تاثیرات کرونا بر بازیگران غیردولتی و سازمان های بین المللی پرداخت. به نظر دکتر قاسمی حوزه نظری روابط بین الملل نیز از دیگر حوزه هایی است که از بحران کرونا تاثیرات فراوانی پذیرفته است. به زعم دکتر قاسمی در نتیجه بحران کرونا ضرورت بازاندیشی لازم است و بحران کرونا ما را با چهره ژانوسی روابط بین الملل مواجه ساخته است. این چهره ژانوسی همان ترکیب منافع ملی با منافع جمعی جهانی است و باید به این سمت حرکت کنیم که بتوانیم بین این دو سطح از منافع ترکیب معقولی ایجاد نماییم.
پس از طرح مباحث علمی سخنرانان، در ادامه جلسه پرسش و پاسخی نیز میان مخاطبان و اساتید درگرفت و اساتید به پرسش های حاضران در جلسه پاسخ دادند. در پایان جلسه نیز مختار نوری دبیر علمی نشست به جمع بندی بحث پرداختند. از نظر ایشان کرونا در هر دو سطح علمی و سیاسی توانسته است زندگی ما را با چالش هایی مواجه کند. همین امر ضرورت پرداختن به این مسئله را دو چندان ساخته است. برگزاری این نوع نشست ها برای آسیب شناسی شرایط و یافتن راه برون رفت و راهکار انجام گرفته و ضروری است که با برگزاری نشستهای مشابه پیگیری این مباحث علمی برای پاسخ به ضرورتهایی که مطرح شده است ادامه یابد. امید که این نوع موضوعات اندیشهای و فکری در عرصه سیاستگذاری و به خصوص در صحنه سیاست خارجی کشور بتوانند راهگشا باشند.
اولین سخنران این نشست دکتر امیرمحمد حاجی یوسفی استاد گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه شهید بهشتی بودند. ایشان در ابتدا با ذکر این دیدگاه که کرونا پدیده ای است که مرز نمی شناسد، ایدئولوژی نمی شناسد، حکومت نمی شناسد و کشور نمی شناسد، یک دسته بندی چهارگانه برای فهم پدیده کرونا و تاثیرات آن بر حوزه روابط بین الملل ارائه دادند.
این استاد دانشگاه بحث های خود را ذیل چهار حوزه یعنی کرونا در چه محیط بین المللی ایجاد شد، کرونا چه تاثیراتی بر نظم بین الملل و سیاست بین الملل داشته، نقش و اهمیت یافتن مجدد دولت و در نهایت سیاست خارجی دولتها در قبال بحران کرونا ارائه دادند. از نظر ایشان بحران کرونا در زمانه ای بوقوع پیوست که ما در یک وضعیت انتقالی در نظام بین الملل هستیم و نظم جدید نیز مستقر نشده است. کرونا در زمانه ای شکل گرفت که آمریکا به دلیل سیاست های اقتصادی و ملی گرایانه ترامپ دیگر نقش قدرت بزرگ را ایفا نمی کند و حضور چین و گسترش نقش آن در نظام بین المللی پر رنگ است.
از نظر دکتر حاج یوسفی کرونا باعث گسترش یافتن مجدد عدم اعتماد در نظام بین الملل شد. این بحران باعث اهمیت یافتن مجدد دولت و نقش و جایگاه آن در سیاست های بین المللی گردید. در نتیجه فرایندهای جهانی شدن و بازار تا حدی دولت به محاق فرو رفته بود که با بحران کرونا مجدداً ما شاهد بازگشت به دولت محوری در روابط بین الملل هستیم.
همچنین از نظر دکتر حاجی یوسفی دولتها سیاست خارجی های متفاوتی در قبال این بحران در پیش گرفته اند. قدرت های بزرگ هر یک از الگوهای مختلفی در سیاست خارجی خود در قبال بحران کرونا بهره گرفته اند. بطور کلی از نظر ایشان بحران کرونا بر حوزه روابط بین الملل مانند همه حوزه ها اثرگذار بوده است. تاثیرات مذکور در حوزه های معرفت شناسی و هستی شناسی قابل بررسی است و ما ناچاریم به سمت بازاندیشی روندهای پیشین حرکت کنیم.
سخنران بعدی این نشست دکتر فرهاد دانش نیا از گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه رازی کرمانشاه بودند. ایشان با تاکید بر نظریه های اصلی روابط بین الملل مانند رئالیسم و لیبرالیسم به بررسی تاثیرات پدیده کرونا بر حوزه روابط بین الملل پرداختند. از نظر ایشان هر یک از نظریه های موجود بخشی از این بحران و چالش های برآمده از آن را تبیین می کنند و به راحتی نمی توان گفت که کدام نظریه قابلیت تحلیل این مشکله را دارد.
از نظر دکتر دانش نیا ، دانش روابط بین الملل کنونی هر کدام بخشی از زوایای بحران کرونا را تحلیل می کنند. از نظر این استاد دانشگاه نیز نقش دولت در این بحران مهم است و نمی توان بازیگری آن را نادیده گرفت. ایشان همچنین با تاکید بر رویکرد اقتصاد سیاسی بین الملل بحث های دیگری نیز در خصوص تاثیرات بحران کرونا بر مسائلی چون فقر، توسعه، بیکاری، شرکت های چندملیتی، جنبش های اجتماعی و ... مطرح ساختند. همچنین از نظر دکتر دانشنیا بحران کرونا در زیست جهان آینده و پساکرونا باید ما را به سمت همکاری، تشریک مساعی و تقویت رویکردهای میان رشته ای هدایت کند. از نظر ایشان مسائلی چون امنیت و سلامت در عصر پساکرونا باعث تقویت رویکردهای جمعی و همکاری جویانه خواهد شد. اگرچه کرونا منجر به یک گسست معرفتی نخواهد شد، اما ما بیش از هر زمان دیگر نیازمند بازاندیشی در روندهای فکری و سیاسی موجود هستیم . ضرورت این بازاندیشی در عصرپساکرونا احساس خواهد شد.
سومین سخنران این نشست دکتر علیرضا رضایی عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه آزاد همدان بودند. ایشان نیز با این موضوع بحث خود را آغاز کردند که تحولات ناشی از کرونا آزمونی برای سنجش نظریه های موجود در حوزه روابط بین الملل است. از نظر ایشان بحران ها می توانند بر نظریه های روابط بین الملل تاثیرگذار باشند، همانطور که فروپاشی شوروی برای نظریات رایج چالش هایی ایجاد نمود. کرونا بر مفاهیم اصلی روابط بین الملل مانند امنیت و قدرت تاثیرگذار خواهد بود. مسائل اقتصادی و توسعه و همچنین ارزشهایی چون آزادی و عدالت از مسائلی هستند که از بحران کرونا متاثر خواهند بود. بطور مثال امروز بحث عدالت در تزریق واکسن کرونا مسئله ای جدی است.
همچنین دکتر رضایی با ابتنای بر بحث های ساختاری در نظام بین الملل مباحث دیگری در خصوص کرونا مطرح ساختند. از نظر این استاد دانشگاه نوع نگریستن به ساختار نظام بین الملل به تحلیل ها و نتایج متفاوتی در خصوص کرونا خواهد انجامید. به نظر ایشان بسته به اینکه ساختار نظام بین الملل را مادی یا ایده محور تلقی کنیم، هر یک نتایج خاص خود را خواهد داشت. نکته دیگری که توسط دکتر رضایی مطرح شد بحث جنگ تجاری آمریکا و چین بود. از نظر ایشان این دیدگاه رایج است که پاندمی کرونا تحت تاثیر جنگ تجاری میان این دو بازیگر اصلی صحنه روابط بین الملل است و به نظر می رسد بحث انتقال قدرت از غرب به شرق و تغییر در ساختار نظام بین الملل کاملاً جدی است.
آخرین سخنران این نشست نیز دکتر حاکم قاسمی از دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) بودند. دکتر قاسمی با ذکر این موضوع بحث خود را شروع کردند که مسئله کرونا جدید و هنوز نیازمند بررسی است. از نظر ایشان باید با رویکردی خلاقانه به مسائل نگریست. ایشان ذیل بحثی چون کووید 19 و ضرورت بازاندیشی در نظریه های روابط بین الملل به طرح مباحث خویش پرداختند. ایشان با رویکردی آینده پژوهانه و با نامیدن کرونا به عنوان یک «شگفتیساز» به تاثیرات این شگفتی ساز در سطح بین المللی پرداختند.
از نظر دکتر قاسمی شگفتی ساز کرونا باعث چالش برای روندهای پیشین شده و توانسته است در نظم موجود اثرات فراوانی بر جای بگذارد. علاوه بر تاثیرات کرونا در سطح ملی، ایشان به عوارض آن برای سیاست بین الملل و در حوزه هایی چون ائتلاف و همکاری ها پرداختند. بطور نمونه ایشان به اتحادیه اروپا و چالش های فراروی آن اشاره داشتند.
همچنین دکتر قاسمی به تاثیرات بحران کرونا بر روابط قدرت های بزرگ نیز اشاره نمودند. از دیگر تاثیرات این شگفتی ساز می توان به تاثیرات کرونا بر بازیگران غیردولتی و سازمان های بین المللی پرداخت. به نظر دکتر قاسمی حوزه نظری روابط بین الملل نیز از دیگر حوزه هایی است که از بحران کرونا تاثیرات فراوانی پذیرفته است. به زعم دکتر قاسمی در نتیجه بحران کرونا ضرورت بازاندیشی لازم است و بحران کرونا ما را با چهره ژانوسی روابط بین الملل مواجه ساخته است. این چهره ژانوسی همان ترکیب منافع ملی با منافع جمعی جهانی است و باید به این سمت حرکت کنیم که بتوانیم بین این دو سطح از منافع ترکیب معقولی ایجاد نماییم.
پس از طرح مباحث علمی سخنرانان، در ادامه جلسه پرسش و پاسخی نیز میان مخاطبان و اساتید درگرفت و اساتید به پرسش های حاضران در جلسه پاسخ دادند. در پایان جلسه نیز مختار نوری دبیر علمی نشست به جمع بندی بحث پرداختند. از نظر ایشان کرونا در هر دو سطح علمی و سیاسی توانسته است زندگی ما را با چالش هایی مواجه کند. همین امر ضرورت پرداختن به این مسئله را دو چندان ساخته است. برگزاری این نوع نشست ها برای آسیب شناسی شرایط و یافتن راه برون رفت و راهکار انجام گرفته و ضروری است که با برگزاری نشستهای مشابه پیگیری این مباحث علمی برای پاسخ به ضرورتهایی که مطرح شده است ادامه یابد. امید که این نوع موضوعات اندیشهای و فکری در عرصه سیاستگذاری و به خصوص در صحنه سیاست خارجی کشور بتوانند راهگشا باشند.