لزوم استفاده از اندیشمندان و صاحب‌نظران در حل بحران آب

نخستین نشست از سلسله نشست‌های «تاریخ آب و سازه‌های آبی» با موضوع «چالش‌های تاریخی آب در استان قزوین» برگزار شد. در این نشست که توسط گروه تاریخ و گروه مهندسی آب دانشگاه بین‌المللی امام خمینی‌(ره) و با همکاری شرکت آب منطقه‌ای و کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی قزوین برگزار شد عباس ستوده‌نیا، شیما کبیری و باقرعلی عادلفر به سخنرانی پرداختند. در ابتدای این نشست عباس ستوده‌نیا، به موضوع «آب در تاریخ ایران باستان» و به ویژه در دوره داریوش هخامنشی و زرتشت پرداخت.این عضو هیات علمی گروه مهندسی آب در ادامه صحبت‌هایش با اشاره به وضعیت آب در تاریخ اسلام و دیگر دوره‌های تاریخی ایران، به طور ویژه مساله آب را در استان‌های فارس و کرمان مورد بررسی قرار داد. وی با ارائه مشخصاتی از قنات قصبه گناباد، روایت‌های قدیمی موجود پیرامون موضوع آب در داستان‌ها و اشعار گذشته ایران را تشریح کرد و در خاتمه صحبت‌هایش یاد استادان باستانی پاریزی و دانشکار را گرامی داشت. مسئول گنجینه ملی آب در شرکت آب منطقه‌ای قزوین که دیگر سخنران این برنامه بود صحبت‌هایش را در سه بخش: «چالش‌های تاریخی آب در ایران»، «وضعیت منابع آبی استان قزوین» و «چالش‌های تاریخی آب در استان قزوین» ارائه کرد. شیما کبیری با ارائه توضیحاتی پیرامون انواع چالش‌های آب در ایران، خشکسالی و سیل را دو عامل اصلی این موضوع دانست و بیان کرد: روایت های تاریخی موجود در اسناد و کتب تاریخی به خوبی به موضوع بروز سیل و خشکسالی در طول تاریخ اذعان دارند که به گواه همین اسناد می‌توان آثار بلایای طبیعی و انسان‌ساز را برای ایجاد وقوع سیل و خشکسالی مشاهده کرد. این پژوهشگر حوزه آب با ذکر نمونه‌هایی از بلایای طبیعی بعضا انسان‌ساز در زمان گذشته و همچنین حال، به تعبیری از پروفسور شوکر اوکازاکی در مورد علت قحطی ایران در سال ۱۲۸۸ ه.ق پرداخت و دلیل وقوع سیل اخیر در سال 98-1397 را عدم مدیریت صحیح منابع آبی دانست. کبیری در ادامه صحبت‌هایش وضعیت ایران و خصوصا استان قزوین را در زمینه خشکسالی و سیل تشریح کرد و با ارائه توضیحاتی در مورد منابع ‌آبی، جغرافیای ‌طبیعی، تاثیرات آب‌و‌هوایی منطقه، آمار پربارش‌ترین و خشک‌ترین سال‌ها و تنوع اقلیمی، به سیل‌های بزرگ و تاریخی به خصوص سیل‌های ۵ رودخانه مشروب کننده باغات سنتی شهر قزوین، شامل رودخانه‌های باراجین، بازار، وشته، زویار و دلی‌چای اشاره کرد. رئیس کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی قزوین، در ادامه روایت‌های تاریخی وقوع سیل، به دوره حکومت صفویه در قزوین پرداخت و بر‌اساس اسناد موجود، یکی از دلایل انتقال پایتخت از شهر قزوین به اصفهان در دوره شاه عباس صفوی را وقوع همین سیل‌ها و ویرانه‌های ناشی از آن دانست و نقش باغستان سنتی شهر قزوین در مهار سیلاب و کاهش خسارات سیل از طریق ذخیره آب و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی را انکارناپذیر دانست. وی عنوان کرد: بروز قحطی در ایران و به ویژه شورش‌های رخ داده در شهر قزوین در‌ پی گرانی و کمبود نان و مواد ‌غذایی و به دنبال آن خوردن خاک و بعضا مردگان و کودکان بر اثر گرسنگی، از جمله پیامدهای خشکسالی است که این موضوع به طور کامل در کتاب «خاطرات عبدا… مستوفی» روایت شده است. کبیری تصریح کرد: استان قزوین در سال‌های اخیر به عنوان چهارمین استان کم‌بارش کشور معرفی شده‌ است که یکی از دلایل آن را باید عدم بهره‌وری آب در بخش کشاورزی دانست. رئیس کمیته ‌منطقه‌ای آبیاری و زهکشی قزوین در خاتمه صحبت‌هایش از «باغ شاهزاده ماهان» کرمان به عنوان یک نمونه آبادانی در دل کویر به کمک آب قنات و شاهکار مهندسی آب و همچنین از «باغستان سنتی» شهر قزوین به عنوان نمونه مدیریت آب و سیلاب در دشت و شاهکار مدیریت آب و سیلاب، نام برد و خاطرنشان کرد: ضروری است کلیه نخبگان و دانشجویان رشته‌های مهندسی آب و علوم مرتبط بخصوص تاریخ و جامعه شناسی وارد عرصه‌های دولتی و اجرایی شوند و امیدوارم که با کمک یکدیگر بتوانیم مسئله بحران آب در کشور عزیزمان ایران را مدیریت و حل کنیم. باقرعلی عادلفر که آخرین سخنران این نشست بود گفت: بدون تردید تلاش برای حل تنش‌های آبی در عرصه داخلی و در مرزهای بین‌المللی زمانی میسر می‌شود که با استفاده از تجارب تاریخی در بستر جغرافیایی همراه و دارای ابعاد  فرهنگی و حقوقی باشد. عضو هیات‌ علمی گروه تاریخ دانشگاه اظهار کرد: با وجود نقش جدی آب در نظام زراعی ایران و آثار آن در بروز تنش‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، متاسفانه نظام آبیاری و آبرسانی و حکومت‌های آب‌سالار در پژوهش‌های تاریخی، آن طور که باید مورد توجه قرار نگرفته است و متاسفانه مدیران تصمیم‌ساز نیز آن‌طور که باید توجه لازم را نسبت به حوزه مدیریت آب ندارند. عادلفر بیان کرد: دوره‌های نخستین سکونت بشر در اقلیم خشک و نیمه‌خشک جغرافیای فلات ایران، نهاد آبیاری را در ساختار زراعی این سرزمین بنا نهاده است که دلیل آن کنشگری انسان‌ها نسبت به میراث گذاشته است. این شاخصه در سرزمین‌های غرب‌آسیا به عنوان یک ویژگی غالب درمیان پژوهشگرانی از جمله ویتفوگل نیز شناخته می‌شود. عادلفر اذعان کرد: حکمرانان در نظام‌های آسیایی نقش ویژه‌ای در مدیریت آب در نظام زمین‌داری داشته‌اند و به همین سبب از حکومت‌های آسیایی به عنوان نظام‌های آب‌سالار یا در واقع تمدن آب‌سالار با نقطه کانونی سرزمین‌های غرب‌آسیا یاد می‌شود. وی یادآور شد: «وجود سازه‌های آبی گسترده»، «نظام تقویم مختص آب در کشت‌آبی»، «نظام کشاورزی‌آبی»، «نظام حقوقی مبتنی برعرف و شرع همراه با باورهای مذهبی» و «استحکام نظریه ویتفوگل»، شکل‌گیری و تداوم و حیات حکومت آب سالار در ایران را به وضوح نشان می‌دهد. عادلفر افزود: شهر قزوین به سبب بروز متغیرات تاریخی مانند تهاجم مغولان، انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و زلزله بوئین‌زهرا که پیامدهای آن اجرای طرح مدرن آبیاری در منطقه شد، تنش‌های آبی جدی را از سر گذرانده است. این استاد دانشگاه خاطر‌نشان کرد: بدیهی است که توجه به پژوهش‌های بنیادی در آثار باستانی و همچنین اسناد موجود در آرشیوها و استفاده از شیوه‌های‌ علمی و آکادمیک و بهره‌گیری ازتجارب ایرانیان به ویژه در دشت ‌قزوین در دوره مدیریت آب‌سالار و دوره اقتصاد‌صنعتی می‌تواند راهکارهایی مناسب را در دوره گذر از تنش‌ آبی پیش‌ پای تصمصم‌سازان و مدیران حوزه آب کشور قرار دهد. در پایان این نشست برخی از حاضران پرسش‌های خود را مطرح کردند و پس از جمع‌بندی مباحث ذکر شده مواردی به عنوان مفاد بیانیه قرائت شد که به شرح زیر می‌باشد: ـ  لزوم استفاده از اندیشمندان و صاحب‌نظران با تخصص‌های مختلف برای بررسی و ارائه راهکارهای مختلف در حل بحران‌ها و چالش‌های حوزه آب. ـ برگزاری جلسات مستمر در طی سال با حضور متخصصین و استادان دانشگاه در رشته‌های تاریخ، جامعه‌شناسی، آب، محیط زیست، جغرافیا، معماری و گردشگری، با محوریت دانشگاه امام خمینی(ره) (گروه مهندسی آب و تاریخ) و بحث و تبادل نظر پیرامون مسائل مشترک و روز استان و کشور. ـ  جلب حمایت‌های مادی و معنوی از سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی، خصوصی و مردم‌نهاد برای تداوم برگزاری سخنرانی‌ها در خصوص تاریخ آب و سازه‌های آبی با اطلاع‌رسانی و برنامه‌ریزی برای مشارکت بیشتر. ـ هماهنگی و برنامه‌ریزی برای برگزاری همایش در خصوص تاریخ ‌آب و سازه‌های ‌آبی با مشارکت دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی، شرکت‌ آب‌ منطقه‌ای و کمیته‌ منطقه‌ای آبیاری و زه‌کشی استان قزوین. ـ ایفای نقش پررنگ‌تر گروه تاریخ در خصوص بیان تجربیات و بررسی اسناد تاریخی در خصوص معضلات آبی مانند: رودخانه‌های مرزی، باغستان، قنات‌ها و… .  حمایت سازمان‌ها و ارگان‌های گوناگون برای انجام چنین پژوهش‌هایی. ـ تعریف پویش اجتماعی برای حفظ و حمایت از میراث‌های ملموس و ناملموس آبی تاریخی و برگزاری رویدادهای مرتبط در سطح استان. -برگزاری جلسات مشترک با متخصصین جغرافیای‌ سیاسی (ژئوپلیتیک)، تاریخ و آب، پیرامون موضوعات هیدروپلیتیک در مقیاس محلی، منطقه‌ای و جهانی و بررسی منابع آب و سیاست‌های حاکم بر آن بر مسائل اجتماعی و اخلاقی در مقیاس‌های ذکر شده. لازم به ذکر است که این نشست با مشارکت انجمن‌های علمی تاریخ و مهندسی‌آب دانشگاه، انجمن ایرانی تاریخ شعبه قزوین و هیات اندیشه‌ورز در مسیر تحول دانش‌بنیان بنیاد ملی نخبگان استان قزوین، در تاریخ 8 خرداد ماه سال 1402 در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) برگزار شد.